Một trăm năm sống giữa nhân gian, trải qua những thử thách khốc liệt của súng gươm, bạo tàn của ngục tù thực dân xâm lược, vượt lên bao nỗi gian truân, GS Trần Văn Giàu là một hình ảnh tiêu biểu, khí khái, tài hoa, của Nam Bộ thành đồng - một nhà cách mạng, một nhà giáo, một nhà khoa học tận hiến cho sự nghiệp lớn lao của dân tộc.
Tên tuổi Trần Văn Giàu gắn với một thời hào hùng của đất nước, trong cuộc đấu tranh sinh tử giành tự do, độc lập. Năm 1930, khi còn là sinh viên, du học ở Paris, ông đã tham gia biểu tình ủng hộ khởi nghĩa Yên Bái và bị trục xuất. Về nước, ông lao vào hoạt động cách mạng, bị thực dân Pháp bắt lưu đày 7 năm qua các nhà giam Khám lớn Sài Gòn, Côn Đảo, Tà Lài… Trong tù, ông làm “giáo sư đỏ”- giảng chính trị cho những người bị giặc giam cầm. Sau lần vượt ngục thành công, ông tiếp tục hoạt động và trở thành Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ - người lãnh đạo cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng 8 năm 1945 tại Sài Gòn và các tỉnh Nam Bộ. Khi thực dân Pháp quay trở lại, Chủ tịch Ủy ban hành chính lâm thời Nam Bộ Trần Văn Giàu đã phát động cuộc Nam Bộ kháng chiến với khí thế ngút trời của Mùa Thu rồi ngày 23…
GS Trần Văn Giàu là một nhà giáo toàn tâm, một Giáo sư Sử học của Trường Đại học Sư phạm Văn khoa Hà Nội, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Ông là nhà khoa học tầm cỡ với hơn 150 công trình nghiên cứu, với hàng vạn trang sách về triết học, tư tưởng, chính trị, lịch sử, xã hội, giáo dục, tôn giáo, địa chí văn hóa…Nhiều công trình nghiên cứu, nhiều trang sách, nhiều bài viết của ông còn giúp ích cho việc học tập, nghiên cứu, tham khảo, chiêm nghiệm…
Sách của GS Trần Văn Giàu trực tiếp viết hay chủ biên là những tác phẩm lớn có giá trị như: Lịch sử chống xâm lăng, 3 tập, 1.000 trang; Lịch sử giai cấp công nhân Việt Nam, 4 tập, 1.800 trang; Lịch sử cận đại Việt Nam, 4 tập 1.300 trang; Miền Nam giữ vững thành đồng, 5 tập, 2.500 trang; Lịch sử tư tưởng Việt Nam, 3 tập, 1.750 trang; Địa chí văn hóa thành phố Hồ Chí Minh, 4 tập, 2.000 trang…
Cho tới cuối đời, những câu hỏi lớn như luôn vang dội trong tâm trí ông - một nhà sử học uyên bác mà ông luôn muốn đặt ra, trao đổi. Đó là: Vì sao có lúc dân tộc mình để mất nước? Vì sao chúng ta có một nền văn hóa không lẫn vào ai, dù có lúc bị đô hộ khá dài?...Các câu hỏi tuy đã được trả lời nhưng vẫn còn là đề tài gợi mở, như mời gọi mọi người cùng tiếp tục làm sáng tỏ trên con đường đi tới tương lai. Với ông, những bài học lịch sử cần được thấm sâu và luôn có những giá trị lâu bền, sâu sắc…
Ai đến với ông, thường được ông hỏi han, động viên và cũng được thấy nơi ông một sự bình dị, sáng trong, một sự thanh cao mà gần gũi, sự tinh anh mà hồn nhiên, chân chất. Bài nói, bài viết của ông mang phong cách riêng, hấp dẫn và bổ ích bởi hàm chứa cả chất văn học, triết học, sử học. Ông nói và viết ngắn gọn, mạnh mẽ, đi vào lòng người bởi sự sắc sảo của tính chiến đấu, tính chính luận, thẳng thắn và khách quan. Ông nổi tiếng là một nhà hùng biện, nói không cầm giấy, ngôn phong giản dị và truyền tải được thông điệp.
Được gặp gỡ, trò chuyện cùng ông, với những gì được biết về ông, xin được nêu những điều tâm đắc. Đó là: Làm lãnh đạo phải dành thì giờ nghe trực tiếp tiếng nói của người dân. Phải học tập và rèn luyện không ngừng. Phải làm việc với tinh thần nghiêm túc, luôn biết tự đòi hỏi, tự khám phá và sáng tạo để không lập lại chính mình và để có những cống hiến tốt hơn. Luôn sống giản dị, chân thành và hết sức vị tha để có thể cảm hóa và dễ dàng tiếp cận mọi người. Giữ cho được tinh thần lạc quan, dù trong hoàn cảnh nào, luôn có lòng tin vào con người, vào cuộc sống, vào những điều tốt đẹp để có thể làm nên việc lớn…
Với những công lao đóng góp, GS Trần Văn Giàu đã được nhận những phần thưởng: Giải thưởng Hồ Chí Minh - năm 1996, Anh hùng Lao động - năm 2002. Hôm đón nhận danh hiệu Anh hùng Lao động ông đã khóc và nói rằng, những năm kháng chiến chống Mỹ, ông đã làm việc hết sức hết lòng vì đồng bào miền Nam.
Để động viên những công trình nghiên cứu lịch sử, tư tưởng, thành phố cho phép lập Giải thưởng khoa học Trần Văn Giàu với nguồn quỹ của GS Trần Văn Giàu. Nhiều giải thưởng khoa học mang tên Trần Văn Giàu được trao đã động viên, tiếp sức cho việc nghiên cứu lịch sử, tư tưởng - lĩnh vực cần được quan tâm, đầu tư.
Kỷ niệm 105 năm Ngày sinh GS Trần Văn Giàu, chúng ta lại nhắc về ông, một con người có tầm vóc lớn, suốt đời học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh. Ông ít nói về mình, nhưng từ chính con người ông đã toát lên khí chất, phẩm hạnh, nét đẹp của tâm hồn, cốt cách của một nhà cách mạng, nhà giáo, nhà khoa học đầy sức thuyết phục. Dấu ấn về ông, chính là một bậc hiền tài của thời đại Hồ Chí Minh, một nhân cách đẹp, luôn tận tụy, quên mình vì nghĩa lớn và rất đỗi bình dị, bao dung.