Có nhiều cách giải thích về Cách mạng Công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0), nhưng cách lý giải của Giáo sư Klaus Schwab - người sáng lập và là Chủ tịch điều hành Diễn đàn Kinh tế Thế giới là rõ ràng, dễ hiểu nhất. Cụ thể, theo Giáo sư Klaus Schwab, cuộc Cách mạng Công nghiệp đầu tiên sử dụng năng lượng nước và hơi nước để cơ giới hóa sản xuất; cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ 2 diễn ra nhờ ứng dụng điện năng để sản xuất hàng loạt; cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ 3 sử dụng điện tử và công nghệ thông tin để tự động hóa sản xuất. Ngày nay, cuộc CMCN 4.0 đang nảy nở từ cuộc Cách mạng lần thứ 3, nó kết hợp các công nghệ lại với nhau, làm mờ ranh giới giữa vật lý, kỹ thuật số và sinh học.

Cuộc CMCN 4.0 đã và đang tác động mạnh mẽ đến nhiều lĩnh vực của đời sống. Với lợi thế sử dụng trí tuệ nhân tạo, CMCN 4.0 được dự báo sẽ tạo ra nhiều thay đổi đột phá. Các chuyên gia cho rằng, tốc độ phát triển của cuộc Cách mạng này là chưa từng có tiền lệ trong lịch sử. Nó có khả năng phá vỡ cấu trúc truyền thống của hầu hết các ngành công nghiệp ở nhiều quốc gia, tạo ra sự chuyển đổi của toàn bộ hệ thống sản xuất, quản trị.

Các yếu tố cốt lõi của Kỹ thuật số trong cuộc CMCN 4.0, gồm: Trí tuệ nhân tạo (AI); Vạn vật kết nối - Internet of Things (IoT); và Dữ liệu lớn (Big Data). Klaus Schwab khẳng định: “Chúng ta đang tiến tới một cuộc cách mạng công nghệ, công nghiệp làm thay đổi cơ bản lối sống, phong cách làm việc và cách thức giao tiếp. Xét về phạm vi, mức độ và tính phức tạp, sự dịch chuyển này không giống với bất kỳ điều gì mà con người từng trải qua”.

Báo chí - truyền thông là một trong những lĩnh vực chịu tác động mạnh mẽ  của cuộc CMCN 4.0. Với sự phát triển như vũ bão của khoa học, công nghệ trong những năm qua, hệ thống internet mở rộng đến mọi quốc gia, mạng xã hội và các phương thức truyền thông trực tuyến phát triển ồ ạt, các phương tiện truyền thông truyền thống đã và đang chịu áp lực rất lớn.

Ngày nay, chỉ cần sử dụng một chiếc điện thoại thông minh (smart-phone), người ta đã có thể kết nối với thế giới, tìm kiếm thông tin mình cần một cách dễ dàng. Những độc giả trung thành với báo in giờ đây không cần chờ đến sáng để cầm trên tay tờ báo vừa xuất bản, tìm kiếm những thông tin mới nhất, mà có thể truy cập internet để nắm bắt những thông tin vừa diễn ra ngay trong buổi tối hôm trước. Người đọc cũng không cần phải chạy ra sạp báo mà vẫn có thông tin đầy đủ dù chưa bước ra khỏi nhà.

Klaus Schwab cũng cảnh báo về nguy cơ những kẻ xấu có thể sử dụng công nghệ kỹ thuật số để thâm nhập vào việc chia sẻ thông tin của truyền thông xã hội. Hơn 30% dân số thế giới đang sử dụng các phương tiện truyền thông xã hội như Facebook, Twitter... để kết nối, học hỏi và chia sẻ thông tin. Ông cho rằng, trong một thế giới lý tưởng, những tương tác này sẽ là cơ hội cho sự hiểu biết các nền văn hóa của toàn nhân loại và liên kết toàn cầu. Tuy nhiên, nó cũng có thể tạo ra và tuyên truyền cho những kỳ vọng không thực tế, cũng như tạo cơ hội cho những ý tưởng cực đoan và tội lỗi lây lan.

Tại buổi tọa đàm với chủ đề “Làm báo trong xu thế cách mạng công nghiệp 4.0” do Tạp chí Người Làm Báo phối hợp với Ban Nghiệp vụ và Cổng Thông tin điện tử Hội Nhà báo Việt Nam tổ chức ngày 17/3/2018, TS. Trần Quang Diệu (Giảng viên khoa Báo chí, Học viện Báo chí và Tuyên truyền) cho rằng, cuộc CMCN 4.0 đã làm xuất hiện nhiều xu thế trong truyền thông, như: video trực tuyến, sự kết hợp của các nền tảng dịch vụ mạng xã hội, thực tế ảo sẽ được tăng cường; hiện tượng cá nhân hóa ngày càng tăng… Đối với báo chí - truyền thông, sẽ có sự hội tụ của nền tảng công nghệ để sản xuất các sản phẩm báo chí.

Cũng tại buổi tọa đàm trên, ông Nguyễn Đức Hoàng (Viện Công nghệ Thông tin và Truyền thông CDIT - Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông Việt Nam) cho biết, trong thời đại công nghiệp 4.0, báo chí truyền thông đa phương tiện mang đến những trải nghiệm mới cho khán giả. Với việc trong cùng một sản phẩm báo chí có cả text, video, audio… kết hợp, khán giả được trải nghiệm và tương tác đa chiều. Trước đây, độc giả đọc tin tức dưới con mắt của phóng viên; trong tương lai, độc giả có thể đọc tin tức với con mắt của chính họ. Khán giả sẽ được tự mình trải nghiệm, cảm xúc của họ sẽ khác hẳn, không đơn thuần như đọc một cái tin kiểu cũ, tình cảm của độc giả sẽ được khơi gợi nhiều hơn.

Phó Tổng Giám đốc Thông tấn xã Việt Nam, ông Lê Quốc Minh cho rằng, trong thời đại kỷ nguyên số, các nhà báo không chỉ biết các kỹ năng, như: viết báo hay, chụp ảnh đẹp, quay video ngắn mà còn phải có kỹ năng tương tác mạng xã hội, lập trình… Do đó, các nhà báo cần được học các kỹ năng này bởi việc tương tác với mạng xã hội là cần thiết để bài báo được lan tỏa rộng rãi. Hiện nay, khá nhiều cơ quan báo chí trong nước chưa đạt được tiêu chí về tòa soạn hội tụ. Trong khi đó, trong khu vực và trên thế giới, nhiều tòa soạn báo đã sử dụng trí tuệ nhân tạo để viết tin.

Trong thời gian gần đây, các cơ quan báo chí của Việt Nam đã phải thay đổi phương thức truyền thông để thích ứng trong thời đại công nghiệp 4.0. Với nền tảng công nghệ mới, yếu tố nghe - nhìn ngày càng được đề cao. Do đó, bên cạnh tờ báo giấy truyền thống, nhiều cơ quan báo chí đã nhanh chóng đầu tư, nâng cấp báo/trang thông tin điện tử với các chức năng đa phương tiện (multimedia). Ngay cả cách thể hiện trong các bài báo cũng được thay đổi cho phù hợp với nhu cầu người đọc trong bối cảnh công nghệ phát triển, thời gian hạn chế, bạn đọc có nhiều sự lựa chọn… Các phóng viên cũng được đào tạo, huấn luyện theo tiêu chí “đa nhiệm”, tức là vừa viết được tin, bài, vừa chụp ảnh, vừa quay video clip.

Nhưng, dường như sự nỗ lực đó vẫn chưa đủ trong bối cảnh cuộc CMCN 4.0 đang và sẽ còn tiếp tục tác động sâu rộng đến lĩnh vực báo chí - truyền thông.

(Còn tiếp)