Theo lời ông Phùng Văn Ngọc, gần 70 tuổi, nghề này đã có từ lâu đời, gắn liền với lịch sử, văn hóa và quá trình định cư của người dân nơi đây. Trước đây, ở xã hầu như ai cũng biết đan giỏ trạc. Việc đan giỏ trạc đến với họ một cách tự nhiên, gần gũi như hoạt động trong đời sống sinh hoạt hằng ngày. Đặc điểm của nghề này là “cha truyền con nối”, nhưng không theo một nguyên tắc hay một quy định cụ thể nào. Họ có thể học từ những người thân trong gia đình, cũng có thể học từ bà con chòm xóm, rồi làm nhiều thành quen tay và cứ thế trở thành một người thợ đan lát. Bản thân ông Ngọc cũng đã làm nghề này khoảng 40 năm, từ đời cha của ông.

Những người lớn tuổi nơi đây cho biết, trước đây, bên cạnh nghề làm lúa nước thì nghề đan giỏ trạc cũng được xem là một nghề chính vì mang lại thu nhập chính. Ban đầu, người dân chỉ đan những sản phẩm đơn giản để đựng rau, củ, trái cây, cá, trứng... Về sau, do nhu cầu ngày một tăng cao, nên nhiều hộ đã nghiên cứu để sản xuất thêm các mặt hàng khác từ tre, trúc để làm ra giỏ hoa, đồ mỹ nghệ, các sản phẩm trang trí nội thất... mang tính thẩm mỹ. Nhưng sản phẩm đặc trưng, gắn bó lâu đời nhất với người dân vẫn là những loại giỏ trạc. Nhìn chiếc giỏ đơn giản là vậy, nhưng cũng phải trải qua rất nhiều công đoạn và nếu chưa tận mắt chứng kiến đôi bàn tay khéo léo của người thợ đan lát, thì khó mà hình dung được. Các công đoạn ấy bao gồm: Chẻ nang - Lách nang - Gày - Khoanh lên - Đương - Vô vành - Xỏ miệng.

Ông Phùng Văn Ngọc đã có khoảng 40 năm làm nghề đan giỏ trạc

Như vậy, từ những nguyên liệu rất mộc mạc, đơn sơ, qua bàn tay khéo léo của nghệ nhân, đã biến thành những sản phẩm rất hữu ích cho cuộc sống của con người, trở thành một nét văn hóa, một ngành nghề đặc trưng, tiêu biểu mang lại thu nhập cao cho người dân ở xã Xuân Thới Sơn ít nhất cho đến đầu những năm 2000.

Theo những thông tin mà chúng tôi ghi nhận được, trước năm 1975, đa phần các hộ trong xã làm nghề này, sau đó lan ra một số hộ ở các xã lân cận. Cư dân ở đây vừa sản xuất nông nghiệp vừa đan giỏ trạc để tăng thêm thu nhập. Đến những năm sau 1975, các hộ sản xuất tập trung làm trong các hợp tác xã do nhà nước quản lý và gặp rất nhiều thuận lợi bởi thị trường tiêu thụ lúc này rộng lớn, có thể xuất khẩu sang các nước như Úc, Đài Loan (Trung Quốc). Thời đó, người dân không phải lo đến đầu vào và đầu ra cho sản phẩm nên các hộ đều yên tâm sản xuất.

Chẻ nang là công đoạn đầu tiên trong quy trình đan giỏ trạc

Từ những năm 1986-1995, sau khi hợp tác xã bị giải thể, các cơ sở tư nhân được thành lập đã đứng ra kinh doanh, tạo công ăn việc làm cho bà con trong xã. Tuy nhiên, sản lượng tiêu thụ đã không còn như trước do sự cạnh tranh của thị trường ngày càng lớn, các cơ sở này dần giải thể do chi phí mua nguyên vật liệu, thuê nhân công tăng nhưng giá bán sản phẩm thay đổi không đáng kể. Đặc biệt là từ khi ngành công nghiệp sản xuất bao bì nhựa phát triển, nhu cầu của người dân đối với những chiếc giỏ trạc đã không còn như trước bởi mẫu mã, giá cả, sự tiện lợi… khó cạnh tranh, vì thế mà ngành nghề này bắt đầu gặp khó khăn, thu hẹp và dần dần bị mai một. Hiện nay, những hộ còn theo nghề này rất ít, chủ yếu là những người tuổi trung niên trở lên, phụ nữ nội trợ, lao động nghèo, người thất nghiệp... họ tận dụng thời gian nhàn rỗi để kiếm thêm thu nhập.

Theo lời bà Huỳnh Thị Tám - Chủ cơ sở sản xuất giỏ trạc ở Ấp 6, sau 2 năm tạm dừng vì dịch bệnh Covid-19, đến nay, hoạt động giao thương đã buôn bán trở lại nhưng lượng tiêu thụ giỏ vẫn chưa thể phục hồi. Những người đan giỏ trạc vẫn đang cố bám trụ, níu giữ làng nghề, nhưng khó mà kéo dài được lâu. Mặc dù địa phương cũng giành nhiều quan tâm, hỗ trợ về vay vốn, máy móc và địa điểm đan lát, thế nhưng đến nay vẫn chưa có một định hướng kế hoạch cụ thể để làng nghề tiếp tục duy trì và phát triển.